Беларускi дзяржаўны унiверсiтэт

Гістарычны факультэт

Кафедра гiсторыi Беларусi старажытнага часу i сярэднiх вякоў

Рэферат па тэме: Беларусь на шляху сістымных пераутварэнняў. Палітыка Перабудовы

Падрыхтаваў:

студэнт 5 курса, 2 групы

Трафімаў Ж.К.

Мiнск, 2010

У сярэдзіне 80-х гадоў Беларусь уступіла ў перыяд радыкальных сацыяльна-палітычных пе-раўтварэнняў. Крызісныя з'явы ў жыцці савецкага грамадства хутка нарасталі. Перад вышэйшым партыйным і дзяржаўным кіраўніцтвам паўстала задача спыніць распад сістэмы сацыялізму.

У сакавіку 1985 г. пасля смерці К.У. Чарненкі генеральным сакратаром ЦК КПСС быў абраны М. С. Гарбачоў. У сваім выступленні на красавіцкім (1985 г.) Пленуме ЦК КПСС ён аб'явіў аб планах рэформ усебаковага абнаўлення грамадства. У гарбачоўскай адміністрацыі адсутнічала распрацаваная канцэпцыя таго, што трэба было зрабіць. Таму прымаемыя рашэнні не накіроўвалі працэсы, якія адбываліся ў грамадстве, а ў большасці выпадкаў ішлі за імі. Гэта тлумачылася запозненасцю рэформ, глыбінёй крызісу, які ахапіў усю сістэму.

Асноўная ідэя канцэпцыі "паскарэння сацыяльна-эканамічнага развіцця краіны" напачатку была разлічана на хуткі ўздым эканомікі за кошт пераразмеркавання фінансавых сродкаў і новай структурнай палітыкі. Гэта быў не нейкі новы метад, з дапамогай якога планавалася вырашыць наспеўшыя праблемы, а своеасаблівае спалучэнне прыёмаў, якія неаднойчы выкарыстоўваліся ў папярэднія часы.

Вынікі 1985 г. паказалі, што адміністрацыйныя меры ў эканоміцы вырашыць справы не могуць. Таму на XXVII з'ездзе КПСС, які адбыўся ў лютым 1986 г., прыйшлі да высновы, што канцэпцыю паскарэння трэба скіраваць і на грамадскія адносіны. З'езд зацвердзіў новую Праграму партыі, у якой замест палажэнняў аб пабудове камунізму, быў абве-шчаны курс на ўдасканальванне сацыялізму. Была зацвер-джана стратэгічная мэта да 2000 г. падвоіць эканамічны патэнцыял, а таксама кожнай сям'і даць асобную кватэру. Для вырашэння гэтых задач планавалася пераадолець прычыны, якія стрымлівалі дынамічнае развіццё эканомікі, павесці рашучую барацьбу з бюракратызмам і іншымі негатыўнымі з'явамі. У студзені 1987 г. адбыўся Пленум ЦК КПСС, на якім канстатавалася пашырэнне крызісных з'яў у грамадстве і выказана рашучасць каманды М.С. Гарбачова прадоўжыць пераўтварэнні, якія цяпер атрымалі назву "курс на перабудову". Была выказана думка аб неабходнасці ўдасканальвання сацыялізму з дапамогай шырокіх працоўных мас, інтэнсіфікацыі эканомікі на падставе дасягненняў навукі і тэхнікі. Стрыжнем пераўтварэнняў аб'яўлялася дэмакратызацыя ўсіх сфер жыцця савецкага грамадства, рэфармаванне палітычных інстытутаў і на гэтым падмурку стварэнне новай мадэлі грамадства - сацыялізму з чалавечым тварам. Быў выстаўлены лозунг "Больш дэмакратыі, больш сацыялізму!".

Першапачаткова значную ролю ў дэмакратызацыі грамадскага жыцця адыграла абвешчаная ў сярэдзіне 1987 г. галоснасць. На старонках часопісаў і газет, у тэле- і радыёперадачах разгарнулася палеміка аб умовах грамадскага жыцця, шляхах абнаўлення сацыялізму і паскарэння рэформы. Раз-віццё публічнасці, якое пачалося зверху, даволі хутка ахапіла шырокія слаі грамадскасці і пераўтварылася ў магутную плынь, спыніць якую каманда М.С. Гарбачова ўжо не здолела. У краіне ўзнікаюць нефармальныя клубы і аб'яднанні, дзе вядуцца дыскусіі па ўсіх пытаннях палітычнага і грамадска-га жыцця, была істотна абмежавана роля цэнзуры.

На Беларусі на хвалі публічнасці ўзрасла цікавасць да праблем нацыянальнай культуры і яе вытокаў. Гэта знайшло адлюстраванне ва ўтварэнні шматлікіх нефармальных аб'яднанняў па вывучэнню літаратурнай і гістарычнай спадчыпы, клубаў па краязнаўству, сярод якіх вылучаліся "Талака', 'Паходня", "Узгор'е", "Рунь" і іншыя. Арганізаваліся беларускія культурныя таварыствы ў Маскве, Літве, Латвіі і Эстоніі.

Вялікую зацікаўленасць выклікалі працэсы дэсталінізацыі грамадства і пазбаўлення яго ад рэцыдываў застойнага часу. У прэсе і артыкулах друкаваліся матэрыялы, у якіх ўтрымліваліся негатыўныя адзнакі не толькі Сталіна і яго эпохі, але і ролі Леніна, Кастрычніцкай рэвалюцыі, партыі балыпавікоў у першыя гады Савецкай улады. Пачаўся новы этап рэабілітацыі. У верасні 1987 г. была створана камісія Палітбюро ЦК КПСС па дадатковаму вывучэнню матэрыялаў, якія былі звязаны з рэпрэсіямі 30-40-х і пачатку 50-х гадоў.

14 чэрвеня 1988 г. рашэннем Савета Міністраў БССР была створана ўрадавая камісія, якая прыйшла да высновы аб знішчэнні ў лясным масіве Курапаты пад Мінскам на працягу 1937-1941 гг. не менш 30 тыс. грамадзян. Былі выяўлены месцы масавых расстрэлаў у Мазыры, Барысаве, Гомелі, Віцебску, Оршы і іншых мясцінах Беларусі.

У канцы 1987 г. рэснубліканская пракуратура пасля ўсебаковай праверкі спыніла крымінальную справу вядомага дзяржаўнага і грамадскага дзеяча, Старшыні першага часовага рабоча-сялянскага ўрада Беларусі пісьменніка 3. Жылуновіча (Цішкі Гартнага) за адсутнасцю ў яго дзеяннях саставу злачынства. Бюро ЦК КПСС прыняло рашэнне аб яго партыйна-палітычнай рэабілітацыі і аднаўленні ў партыі з кастрычніка 1918 г. Усяго ў 1988 г. на Беларусі было рэабілітавана 832 чалавекі, а на пачатку 1993 г. іх колькасць павялічылася да 130 тыс. такіх асоб. Прымаліся меры па забеспячэнню правоў рэабілітаваных і іх родных, кампенсацыі нанесеных матэрыяльных страт.

Пашырэнне дэмакратызацыі ў грамадстве было немагчыма без рэформы палітычнай сістэмы. На XIX канферэнцыі КПСС, якая адбылася ў чэрвені-ліпені 1988 г., падкрэслівалася, што пяўдачы ў правядзенні рэформ звязаны з кансерватызмам партапарату, камандна-адміністрацыйнай сістэмай, бюракратызмам, якія складалі галоўнае звяно "механізма тармажэння".Адсюль была зроблена выснова аб неабходнасці правядзення радыкальных змен палітычнай сістэмы з абавязковай адмовай партыі ад сваёй кіруючай функцыі і перадачай дзяржаўнай улады Саветам.

У снежні 1988 г. у адпаведнасці з рашэннямі XIX нартканферэнцыі, 12-я нечарговая сесія Вярхоўнага Савета СССР прыняла Закон "Аб зменах і дапаўненнях Канстытуцыі (Ас-ноўнага закона) СССР", згодна з якім было вырашана склікаць з'езд народных дэпутатаў і стварыць пастаянна працуючы Вярхоўны Савет СССР. Было вырашана абраць з'езд у колькасці 2250 народных дэпутатаў, Пры гэтым дзве трэці павінны былі абірацца насельніцтвам па тэрытарыяльных акругах на альтэрнатыўнай аснове, а трэцяя частка - прадстаўляць розныя грамадскія арганізацыі, у тым ліку і КГТСС.

Падрыхтоўка да выбараў народных дэпутатаў СССР, якія былі прызпачаны на сакавік 1989 г., у Беларусі, як і ва ўсёй краіне, праходзіла ў абставінах вялікай актыўнасці насельніцтва, адкрытай і напружанай барацьбы. Гэта былі першыя за многія дзесяцігоддзі свабодныя выбары, калі грамадзяне атрымалі магчымасць вылучаць і выбіраць у вышэйшы орган дзяржаўнай улады сваіх прадстаўнікоў. Усяго ад Беларусі на з'езд было абрана 60 народных дэпутатаў.

25 мая 1989 г. пачаў сваю работу Першы з'езд народных дэпутатаў СССР, які стаў арэнай вострай палітычнай дыскусіі. З'езд абраў М.С. Гарбачова Старшынёй Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР - пастаянна працуючага парламента, прыняў рашэнне аб неабходнасці раснрацоўкі новай канстытуцыі, зацвердзіў вышэйшых дзяржаўных кіраўнікоў, утварыў парламенцкія камісіі. Пад час палітычнай дыскусіі радыкальна настроеныя дэпутаты запатрабавалі даць ацэнку афганскай вайне, вызначыць прычыны і знайсці выйсце з канфлікту ў Нагорным Карабаху, зрабіць нублічнымі дакументы, якія былі з пакта Молатава-Рыбентропа. Яны прапа-навалі ўвесці пасаду прэзідэнта краіны пры прамым яго абранні і па найболыл важных жыццёвых пытаннях праводзіць рэферэндумы. З'сзд закончыўся ўтварэннем двух накірункаў сярод прыхільнікаў перабудовы: памяркоўнага на чале з М.С. Гар-бачовым і радыкальнага у выглядзе арганізацыйна аформленай у канцы чэрвеня 1989 г. Міжрэгіянальнай дэпутацкай гругіьг, у якую ўвайшлі Ю. Афанасьеў, А. Сабчак, Г. Папоў, Б. Ельцын і іншыя. Духоўным лідэрам групы стаў акадэмік А. Сахараў.

Міжрэгіянальная дэпутацкая група заявіла аб неабходнасці дэмантажу сістэмы і стала ў апазіцыю да ўлады. Пад уплывам так званьгх "аксамітных рэвалюцый", што пачаліся восенню 1989 г. у краінах Усходняй Еўропы, на II з'ездзе народныя дэпутаты патрабавалі адмены 6-га артыкула Канстытуцыі СССР аб кіруючай ролі КПСС у жыцці грамадства. Менавіта гэтай праблеме было прысвечана апошняе выступленне на з'ездзе акадэміка А. Сахарава, які раггтоўна памёр 14 снежня 1989 г. Новы лідэр Міжрэгіянальнай групы Б. Ельцын прапанаваў сваю канцэпцыю рэформ, запатрабаваў ад урада правесці дэідэалагізацыю кіравання, узмацніць барацьбу з бюракратыяй.

М.С. Гарбачоў бьгў вымушаны манеўраваць і прыслухоўвац-ца да галасоў сваіх апанентаў. У пачатку 1990 г. ён пагадзіўся з патрабаваннем адмены 6-га артыкула Канстытуцыі і ўвядзеннсм пасады прэзідэнта. Гэтаму ў значнай ступені садзейнічаў крызіс, што ахапіў КПСС. Ужо ў студзені 1990 г. у партыі ўзнікае Дэмакратычная платформа, арганізатарамі якой сталі рэктар Маскоўскай вьгшэйшай партыйнай школы В. Шастакоўскі і выкладчык В. Лысенка. У яе кіраўніцтва спачатку ўвайшлі і некаторыя члены Міжрэгіянальнай дэпутацкай групы - Ю. Афанасьеў, Б. Ельцын, Г. Папоў. Прыхільнікі Дэмакратычнай платформы арыентаваліся на адмену прынцыпу дэмакратычнага цэнтралізму і пераўтварэнне КПСС у партыю парламенцкага тыпу. Паралельна ў нартыі ўзнікаюць цэнтрысцкая і артадаксальная плыні, што сведчьша аб паглыбленні крызісу. Пачынаецца масавы выхад з яе радоў. У такой сітуацыі лютаўскі Пленум ЦК КПСС (1990 г.) прыняў рашэнне адмовіцца ад мапаполіі партыі на ўладу.

У сярэдзіне сакавіка 1990 г. адбыўся III з'езд народных дэпутатаў, які адмяніў 6-ты артыкул Канстытуцыі СССР. Аднак асноўную ўвагу дэлегаты надавалі пытанню аб увядзенні пасады Прэзідэнта СССР. Частка дэнутатаў патрабавала, каб яго абранне адбылося ў выніку ўсенароднага галасавання, дру-гая з'ездам. Ва ўмовах, калі скараціўся давер да М.С. Гарбачова і партыі ў цэлым, адзіным сродкам, каб яму ўтрымацца пры ўладзе, станавілася дасягненне прэзідэнцкай пасады. Абранне першага Прэзідэнта СССР адбылося непасрэдна на з'ездзе 15 сакавіка 1990 г. М.С. Гарбачоў атрымаў каля 60% галасоў народных дэпутатаў.

Важную ролю ў палітычнай рэформе адыграла абнаўленне выбарчай сістэмы ў саюзных і аўтаномных рэспубліках, у тым ліку і ў Беларусі. У кастрычніку 1989 г. сесія Вярхоўнага Савета БССР прыняла Закон аб выбарах народных дэпутатаў Беларускай ССР і аб выбарах народных дэпутатаў мясцовых Саветаў. Пашыраліся дэмакратычныя асновы выбараў і працоўныя атрымалі магчымасць абіраць дэпутатаў з некалькіх кандыдатур. Але па прыкладу саюзнага заканадаўства рэспубліканскі закон захаваў права абрання ў Вярхоўны Савет БССР 50 дэпутатаў ад грамадскіх арганізацый: Беларускай рэспубліканскай арганізацыі ветэранаў вайны і працы, таварыстваў інвалідаў.

Выбары па-новаму ў Вярхоўны Савет БССР і мясцовыя Саветы адбыліся 4 сакавіка 1990 г. У болынасці выбарчых акруг на 310 месцаў у беларускім парламенце прэтэндавала 1769 кандыдатаў. Але толькі 98 народных дэпутатаў рэспублікі былі абраны пасля першага тура галасавання. Выбарчая кампанія пераўтварылася ў сапраўдны марафон і нават пасля некалькіх паўторпых выбараў у канцы 1991 г. заставаліся вакантнымі 11 месцаў у Вярхоўным Савецс рэспублікі. Такая ж сітуацыя назіралася і ў мясцовых Саветах. Тым не менш, у выніку выбараў значна абнавіліся Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь, склад мясцовых Саветаў, ажывілася іх работа, узмацніліся сувязі з працоўнымі калектывамі.

У маі 1990 г. адбылася першая сесія Вярхоўнага Савета рэспублікі, на якой Старшынёй быў абраны М.І. Дземянцей. Вярхоўны Савет БССР разгарнуў заканадаўчую дзейнасць, скіраваную на рэфармаванне эканомікі, палітычнай сістэмы, усяго ладу жыцця. У прамысловасці важнае значэнне адыграла прыняцце законаў аб уласнасці і пераходзе да рынку, аб арэндзе, Нацыянальным банку. Разнастайнасць формаў улас-насці і заснаваныя на іх аснове формы гаспадарання былі замацаваны ў Кодэксе Беларускай ССР аб зямлі і Законе аб сялянскай (фермерскай) гаспадарцы. Значным крокам у развіцці пенсійнага заканадаўства стаў прыняты Вярхоўным Саветам СССР у 1990 г. Закон аб пенсіях, які прадугледжваў дыферэнцыраваны падыход і паэтапнае павелічэнне пенсій. У яго рамках у 1991 г. быў прыняты беларускі Закон аб сацыяльнай абароне інвалідаў.

Надзённай праблемай для рэспублікі стала ліквідацыя вынікаў аварыі на Чарнобыльскай АЭС. Вярхоўны Савет прыняў некалькі новых законаў па сацыяльнай падтрымцы людзей, што пацярпелі ад чарнобыльскай навалы. У гэтай сувязі мож-на адзначыць законы аб сацыяльнай абароне грамадзян, якія пацярпелі ад катастрофы на Чарнобыльскай АЭС і статуце забруджаных тэрыторый. У ходзе іх выканання толькі ў 1991 г. было асвоена капіталаўкладанняў на 500 млн. рублёў болын, чым за папярэднія чатыры гады.

У адпаведнасці з рэформай палітычнай сістэмы ў 1990 г. быў прыняты Закон СССР "Аб грамадскіх арганізацыях". Насельніцтва атрымала правы на стварэнне суполак і тавары-стваў, а таксама палітычных партый. Але ў рэспубліцы не-фармальныя аб'яднанні пачалі ўзнікаць значна раней. У чэр-вені 1989 г. на з'ездзе ў Вільнюсе арганізацыйна аформіўся Беларускі народны фронт "Адраджэнне". У праграмнай заяве было падкрэслена, што БНФ выступае за нерабудову грамад-ства на прынцыпах дэмакратыі і сацыяльнай справядлівасці, прававую дзяржаву, рэальны суверэнітэт Беларусі. Народны фронт стварыў у Вярхоўным Савеце парламенцкую апазіцыю. У лістападзе 1990 г. адбыўся ўстаноўчы з'езд Аб'яднанай дэ макратычнай партыі Беларусі (АДПБ). Галоўнай праграмнай мэтай партыя аб'явіла пабудову дэмакратычнага грамадства з рыярытэтам агульначалавечых каштоўнасцей. Па сваёй арыентацыі АДПБ стала арганізацыяй агульнадэмакратычнай на-кіраванасці і выступала за свабоду асобы, прыватную ўлас-насць, сямейныя традыцыі.

Для абароны палітычных правоў і эканамічных інтарэсаў сялянства ў лютым 1991 г. была створана Беларуская сялянская партыя (БСП). Галоўнай сваёй задачай партыя прызнала ажыццяўленне зямельнай рэформы і ліквідацыю камандна-адміністрацыйнай сістэмы ў сельскай гаспадарцы. Рэформа павінна была праходзіць па двух напрамках: стварэнне фермерскіх гаспадарак і пераўтварэнне калгасаў і саўгасаў у асацыяцыі і акцыянерныя таварыствы. Сялянам, лічыла БСП, трэба было вярнуць права ўласнасці на зямлю.

У рэспубліцы пачалі адраджацца і сацыял-дэмакратычныя традыцыі. Група народных дэпутатаў у Вярхоўным Савеце БССР, навукоўцаў і пісьменнікаў арганізавала сваю партыю -Беларускую сацыял-дэмакратычную грамаду (БСДГ), уста-ноўчы з'езд якой адбыўся ў 1991 г. У праграмнай заяве гава-рылася, што задачы партыі заснаваны на агульначалавечых каштоўнасцях і традыцыях беларускай сацыял-дэмакратыі пачатку XX ст. Грамада асноўнай мэтай аб'явіла пабудову свабоднага і дэмакратычнага грамадства, заснаванага на прынцыпах свабоды, роўнасці, прыярытэту права. БСДГ вы-ступіла за пераўтварэнне грамадства з дапамогай рэформ, без прымусу і насілля пры дасягненні сваіх мэт, абапіраючыся на Канстытуцыю і заканадаўства.

Утварэнне палітычных партый і аб'яднанняў сведчыла аб глыбокіх зменах у грамадскім жыцці і развіцці дэмакратыі. Нягледзячы на невялікі колькасны склад, яны садзейнічалі ўзнікненню ў рэспубліцы парламенцкай апазіцыі, пашырэнню правоў грамадзян, плюралізму мыслення, пошуку новых падыходаў да вызначэння складаных праблем грамадскага жыцця. Шматпартыйнасць азначала канец мапаполіі камуністаў на ўладу. Пад уздзеяннем гэтых працэсаў пачалі ўзнікаць ідэі аб неабходнасці рэфармавання камуністычнай партыі ў напрамку яе дэмакратызацыі і пераўтварэння ў партыю парламенцкага тыпу. Аднак гэтыя спробы аказаліся безвыніковымі, бо сітуацыя ў краіне працягвала пагаршацца.

На палітыку перабудовы адмоўны ўплыў аказалі міжнацы-янальныя канфлікты, што разгарэліся ў СССР. У 1988-1990 гг. абвастрыліся ўзаемаадносіны паміж Арменіяй і Азербайджанам з-за Нагорнага Карабаха, якія хутка выліліся ў працяглую вайну. У чэрвені 1989 г. адбыліся сутыкненні ўзбекаў з тур-камімесхецінцамі ў Фергане, дзе ахвярамі сталі сотні бязвінных людзей. Усю краіну ўразілі крывавыя падзеі ў Ошскай вобласці Кіргізіі ў 1990 г. Абвастрыліся ўзаемаадносіны Грузіі з Абхазіяй і Паўднёвай Асеціяй, прычым канфлікт з апошняй выліўся ў 1991 г. ва ўзброенае сутыкненне. Цяжкая сітуацыя склалася ў Малдавіі і Прыбалтыцы, дзе ўзрасла напружаннасць паміж карэнным і рускамоўным насельніцтвам.

Ва ўмовах жорсткіх сацыяльных узрушэнняў і міжнацыянальных канфліктаў узнікла пытанне аб існаванні Савецкага Саюза. У рэспубліках узмацніліся сепаратысцкія настроі. У лістападзе 1988 г. Эстонія прыняла Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце, якой абвясціла вяршэнства законаў рэспублікі над агульнасаюзнымі, рэспубліканскую ўласнасць на зямлю, нетры, асноўныя сродкі вытворчасці. Вярхоўны Савет СССР прызнаў гэты дакумент несапраўдным, але спыніць "парад суверэнітэтаў" было ўжо немагчыма. Пасля выбараў у рэспубліканскія і мясцовыя Саветы вясной 1990 г., на якіх большасць галасоў атрымалі прыхільнікі самастойнага развіцця рэспублік, дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце прынялі Вярхоўныя Саветы Літвы, Латвіі, Арменіі, Грузіі і Малдовы. 12 чэрвеня 1990 г. адпаведны дакумент з'явіўся ў Расіі, а 27 ліпеня 1990 г. - у Беларусі. Рэгіёны павялі з цэнтрам барацьбу, якая атрымала назву "вайна законаў". У яе падмурку ляжала права самастойна распараджацца сваёй уласнасцю і сродкамі, што адбівалася на стане народнагаспадарчага комплексу. Памкненне рэспублік да самастойнасці прымусіла кіраўніцтва СССР шукаць шляхі рэфармавання саюза і распрацаваць новы саюзны дагавор.

У студзені 1991 г. саюзныя ўлады паспрабавалі сілай спыніць сепаратызм у прыбалтыйскіх рэспубліках, наладзіўшы ў Вільнюсе і Рызе спробы ўзброенага перавароту. Але гэта выклікала негатыўную рэакцыю расійскага кіраўніцтва і прывяло да ўзмацнення канфрантацыі паміж Б.М. Ель-цыным і М.С. Гарбачовым. Каб паправіць сітуацыю і спыніць крызіс федэратыўных адносін, Вярхоўны Савет СССР вырашыў правесці 17 сакавіка 1991 г. Усесаюзны рэферэндум па пытанню аб неабходнасці захавання СССР. У ім прынялі ўдзел каля 80% грамадзян. За захаванне СССР выказаліся 76,4% удзельнікаў рэферэндуму. Цэнтр зрабіў выснову аб неабходнасці распрацоўкі новага саюзнага да-гавора.

23 красавіка 1991 г. у рэзідэнцыі М.С. Гарбачова ў Нова-Агарове пад Масквой адбылася сустрэча кіраўнікоў дзевяці рэспублік (Расіі, Украіны, Беларусі, Казахстана, Узбекістана, Туркменіі, Кіргізіі, Таджыкістана, Азербайджана) і прэзідэнта СССР, атрымаўшая назву "9+1". Выйсце з крызісу федэра-тыўных адносін удзельнікі нарады знайшлі ў падрыхтоўцы тэксту новага саюзнага дагавора.

Пачаліся шматлікія сустрэчы па падрыхтоўцы гэтага даку-мента, пад час якіх узнікалі разыходжанні рэспублік з цэнтрам. Масква вымушана была саступіць. На 20 жніўня 1991 г. была прызначана дата падпісання дагавора. Аднак жнівеньскі (1991 г.) путч спыніў гэты працэс, што, як высвет-лілася пазней, паскорыла распад СССР. Працэсы рэфармавання грамадства праходзілі ўжо ва ўмовах самастойнага і незалежнага развіцця рэспублік былога СССР.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч.2. XIX – XX стст: Курс лекцый / П.І. Брыгадзін, У.Ф. Ладысеў і інш. Мн., 2002.

2. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 2. / Пад рэд. Я.К. Новіка. Мн., 2006.

3. Гісторыя Беларусі: Дапам. для паступаючых у вузы / пад рэд. Ю.Л. Казакова. Мн., 1998.

4. Гісторыя Беларусі. Навуч.дапам. / А.Г. Каханоўскі, С.М. Ходзін, А.А.Яноўскі. Мн., 2001.

5. Гісторыя знешней палітыкі Беларусі. Ч. 2, Снапкоўскі У.Е. Мн., 2004.