Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх губерняў у парэформенны перыяд і на рубяжы ХІХ

Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх губерняў у парэформенны перыяд і на рубяжы ХІХ–ХХ ст.

Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх губерняў у парэформенны перыяд і на рубяжы ХІХ-ХХ ст.

Выполнил: студент первого курса

специальности маркетинг

№группы 902221-21

Калинина Анастасия Александровна

План

Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх губерняў у парэформенны перыяд і на рубяжы ХІХ-ХХ ст.

1) Сацыяльна-эканамічнае становішча ў першай палове XIX ст.

2) Дзяржаўныя сяляне

3) Сацыяльна-эканамічнае становішча ў другой палове XIX ст.

4) Прамысловасць у XX ст.

Спіс літаратуры

Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх губерняў у парэформенны перыяд і на рубяжы ХІХ-ХХ ст.

У канцы 18 - першай палове 19 в. на Беларусі адбываліся агульныя для Расійскай імперыі працэсы, якія вялі да распаду феадальна-прыгонніцкіх адносін. Узнікалі адносіны новага, капіталістычнага тыпу. Пра гэта сведчалі поспехі прамысловасці: узрасла колькасць мануфактур, на многіх з іх пачала выкарыстоўвацца вольнанаёмная праца. Буржуазныя рэформы 60-70 гг. 19в. сталі лагічным працягам рэформы 1861 г.

1) Сацыяльна-эканамічнае становішча ў першай палове XIX ст.

У першай палове XIX ст. у Беларусі адбываліся агульныя для Расійскай імперыі працэсы, якія вялі да распаду феадальна-прыгонніцкай сістэмы, да ўзнікнення новых - капіталістычных адносін. Пра гэта сведчыць развіццё прамысловасці, рост гарадоў і гандлю. З 1825 па 1859 гг. у пяці заходніх губернях лік прамысловых прадпрыемстваў павялічвалася з 96 да 549, а колькасць працоўных на іх - з 3310 да 6508 чалавек, сярод якіх вольнанаёмныя складалі 43%. З'явіліся першыя фабрыкі ў мястэчках Хомск і Косава Гарадзенскай губерні, дзе ўжываліся паравыя рухавікі. Сфармаваліся такія галіны, як жалезаапрацоўчая, шкляная, папяровая, бурачнацукровая. Уладальнікамі мануфактур і фабрык былі памешчыкі. У цэлым жа прамысловасць Беларусі аж да рэформы 1861 г. развівалася слаба. Прадпрыемстваў фабрычна - завадскога тыпу было мала. Лік працоўных на прадпрыемствах рэдка дасягала 10 чалавек.

У першай палове XIX ст. адбываўся прыкметны рост гарадоў і гандлю. З канца XVIII ст. па 60-е гады XIX ст. насельніцтва беларускіх гарадоў узрасло ў 4 разу (з 82 тыс. да 320 тыс. чал), а ўдзельная вага гараджан у агульнай колькасці насельніцтва павялічыўся з 3,5 да 10%. Рост гэты быў абумоўлены галоўным чынам тым, што яўрэйскае насельніцтва было прымусова пераселена з вёсак у мястэчкі. Развіццё прамысловасці і гарадоў стымулявала развіццё гандлю. Ва ўнутраным гандлі з'явіліся новыя арганізацыйныя формы: крамны гандаль прамысловымі вырабамі і прадуктамі сілкавання, штотыднёвыя кірмашы ў гарадах і мястэчках. Купецтва ў вялікім аб'ёме вывозіла прадукты сельскай гаспадаркі і лясных здабыч за мяжу. На працягу першай паловы XIX ст. значна ўзрос гандлёвы капітал. У канцы 50-х гадоў у Беларусі абвясцілі капіталы 1060 гільдейскіх купцоў на суму да 2 млн.600 тыс. рублёў.

Новыя з'явы, злучаныя з развіццём капіталістычных адносін, выявіліся і ў сельскай гаспадарцы, якое ўсё трывалей злучалася з рынкам. З узрастаннем попыту на хлеб на ўнутраным і знешнім рынку расла таварнасць памешчыцкіх гаспадарак. Памешчыкі пашыралі засевак новых пляцаў, у тым ліку і за кошт сялянскіх угоддзяў. У 30 - 40-е гады 80% прыбыткаў ім даваў продаж прадукцыі сельскагаспадарчай вытворчасці, галоўным чынам збожжа, гарэлкі, спірту.

Прыстасоўваючыся да запатрабаванняў рынка, памешчыкі перабудоўвалі сваю гаспадарку, высейваючы схаднейшыя ў таварным стаўленні культуры. З'явіліся раёны з той ці іншай спецыялізацыяй сельскагаспадарчай вытворчасці. Адной з самых прыбытковых культур стала бульба. Яна стала не толькі важным прадуктам сілкавання, але і асноўнай сыравінай броварных заводаў, якія давалі да 60% усіх прыбыткаў памешчыцкіхкіх гаспадарак. У маёнтках памешчыкікі сталі сеяць цукровы бурак, адкрываць цукровыя заводы. Жывёлагадоўля, за выключэннем авечкагадоўлі, у першай палове XIX у. яшчэ не стала таварнай галінай. Развівалася агратэхніка. У буйных і сярэдніх памешчыцкіх гаспадарках пачалі выкарыстоўвацца сельскагаспадарчыя машыны, гатункавае насенне, угнаенні. Развіццё прадукцыйных сіл у памешчыцкіх гаспадарках Беларусі выклікала павелічэнне наёмнай працы, выкарыстоўванага галоўным чынам на прамысловых прадпрыемствах. У сельскай гаспадарцы наёмная праца часцей за ўсё была на адзін сезон. У маёнтках, дзе сяляне былі на чыншы, выкарыстанне наёмнай працы набыло звычайны характар. Аднак новыя з'явы ў памешчыцкіх гаспадарках ахапілі невялікую групу буйных і сярэдніх гаспадарак.

Сялянская гаспадарка ўцягвалася ў працэс фармавання капіталістычных адносін павольней па прычыне панавання паншчыннай сістэмы. Сяляне тым часам складалі 90% усяго насельніцтва Беларусі - 70% сялян былі абшарніцкімі,19% - так званымі казённымі (дзяржаўнымі). Астатнія намінальна прыналежалі дзяржаве, але знаходзіліся ў "арэндзе" ў дваран і службоўцаў.97% сялянскіх гаспадарак знаходзіліся на паншчыне, якая дасягала 6 чалавека-дзён у тыдзень з сялянскай гаспадаркі. Павялічыліся нормы тоўк, гвалтоў і іншых прац. Шматлікія памешчыкі аддавалі сваіх сялян па кантракце падрадчыкамі на будаўнічыя і дарожныя працы. Плата за іх працу даставалася звычайна памешчыку. У сялянскім землекарыстанні былі рэгіянальныя адрозненні. На захадзе і ў цэнтры яно было подворным, на ўсходзе - пераважна супольным.

У сялянскім асяроддзі азначылася маёмасна-сацыяльная дыферэнцыяцыя. Фармавалася эканамічна-ўстойлівая група дужых гаспадарак, якія выкарыстоўвалі працу аднавяскоўцаў.

Да 50-ых гадоў XIX ст. працэс распаду феадальна-прыгонніцкай сістэмы перайшоў у становішча крызісу. Яго паказчыкам з'явілася скарачэнне прыросту насельніцтва, спусташэнне сялянскай гаспадаркі, заняпад абшарніцкіх маёнткаў. Пасевы хлеба ў 50-е гг. скараціліся ў параўнанні з першым дзесяцігоддзем XIX ст. у 1,4 разу. Ураджайнасць зменшылася ў апошнім дзесяцігоддзі перад рэформай на 24 - 42% адносна да пачатку XIX ст. Рэзка павялічыліся нядоімкі па дзяржаўных падатках і плацяжам. Да 1856 г. яны склалі 8 млн. рублёў. Перыядычна паўтараліся неўрадлівыя гады. За 1820 - 1850 гг. у Віцебскай і Магілёўскай губернях іх было дзесяць. Да 1859 г. у пяці беларускіх губернях каля 60% прыгонных сялян былі закладзены іх уладальнікамі.

Паказчыкам нарастальнага крызісу сацыяльна-эканамічнай сістэмы быў сялянскі рух. У першай трэці XIX ст. адбылося сорак шэсць буйных сялянскіх хваляванняў, у другой трэці - больш за 90. Сацыяльныя супярэчнасці абвастраліся нацыянальна-рэлігійнай варожасцю паміж сялянамі і абшарнікамі. Сацыяльная напружанасць узмацнялася антысамадзяржаўнай агітацыяй, якую вялі сярод насельніцтвы дэмакратычна наладжаныя прадстаўнікі шляхты. З ёй улады ўшчыльную сутыкнуліся пры ўціхамірванні ў 40-е гады выступаў сялян у маёнтку Смаргонь Віленскай губерні. Маштабы і зацятасць сялянскай барацьбы вымусілі ўлада ўводзіць вайсковыя каманды, праводзіць экзэкуцыі. У 1855 г. у сувязі са скарачэннем надзелаў і павелічэннем падаткаў спрабавалі дамагчыся вызвалення ад прыгоннай залежнасці сяляне Нясвіжскай ардынацыі Радзівілаў. У 1856 г. на ўціхамірванне хвалявання ў гомельскім маёнтку князя Паскевіча было накіравана два батальёна салдатаў. Усё гэта вымусіла царызм праводзіць на тэрыторыі Беларусі больш гнуткую сацыяльна-эканамічную палітыку і прадпрымаць вызначаныя крокі па рашэнні аграрнага пытання.

Па рашэнні ўрада ў 1839 г. у заходніх губернях пачалася рэформа сярод дзяржаўных сялян. Ініцыятарам і асноўным правадыром рэформы стаў міністр дзяржаўных маёмасцяў Расіі граф П.Д. Кісялёў.28 снежня 1839 г. былі падпісаны ўказы пра новую сістэму кіраўніцтва і люстрацыі дзяржаўных маёнткаў у заходніх губернях. Указ прадугледжваў падрабязнае апісанне маёнткаў, стварэнне органаў кіравання імі, перагляд зямельных надзелаў і павіннасцяў сялян. У выніку павіннасці паменшыліся на 30 - 35% на захадзе Беларусі і на 62 - 65% - на ўсходзе. Пазней усе дзяржаўныя сяляне былі перакладзены на чынш, спынялася практыка рэшты іх у арэнду. На месцах ствараліся выбарныя сялянскія органы самакіравання, якім давяралася рашэнне гаспадарчых, адміністрацыйных і судовых спраў. Кіраўнікам маёнткамі забаранялася ўжываць да сялян фізічныя пакаранні.

З мэтай паслаблення крызісу прыгонніцкіх адносін у абшарніцкай вёсцы ўрад пайшоў на правядзенне інвентарнай рэформы, пачатак якой паклаў указ 15 красавіка 1844 г. Сутнасць яе зводзілася да рэгулявання памераў надзелаў і фіксацыі павіннасцяў прыгонных сялян. Гэтым займаліся губернскія інвентарныя камітэты з дзяржаўных службоўцаў і прадстаўнікоў дваранства. Абавязковыя інвентары былі ўведзены ва ўсіх маёнтках Заходняй, Цэнтральнай і, часткова, Усходняй Беларусі. Рэформа сустрэла супраціўленне памешчыкаў. Улада некалькі разоў змянялі падыходы пры яе ажыццяўленні, таму яна зацягнулася да 1857 г. Нягледзячы на прыгонную абмежаванасць, непаслядоўнасць і незавершанасць рэформа ставіла мяжу ўлады памешчыкаў і адкрывала вызначаныя легальныя магчымасці сялянам для адстойвання сваіх інтарэсаў. У цэлым рэформы 40 - 50-х гг. не закраналі асноў феадальных парадкаў.

2) Дзяржаўныя сяляне

Дзяржаўныя сяляне - адмысловае саслоўе ў XVIII - першай палове XIX стагоддзі ў Расіі, колькасць якога ў асобныя перыяды даходзіла да паловы земляробчага насельніцтва краіны. У адрозненне ад памешчыцкіх сялян яны лічыліся асабіста вольнымі, хоць і прымацаванымі да зямлі.

Дзяржаўныя сяляне былі аформлены ўказамі Пятра I з рэштак незалежнага земляробчага насельніцтва: чорнасошных сялян, сібірскіх ральнічых сялян, аднадворцаў (служылых людзей на чарназёмным памежжы з Дзікім стэпам), нярускіх народнасцяў Паволжа і Прыўралля.

Лік дзяржаўных сялян павялічвалася за кошт сялян канфіскаваных царкоўных валадарстваў і зноў далучаных тэрыторый, украінскіх казакоў, якія былі прыгонных канфіскаваных польскіх маёнткаў і інш. У выніку ў XVIII ст. дзель дзяржаўных сялян у земляробчым насельніцтве вырасла ў некалькі разоў (пераважна за кошт царкоўных валадарстваў).

У другой палове XVIII стагоддзі ўрад раздаў дваранству сотні тысяч душ дзяржаўных сялян; у 1-й палове XIX стагоддзі практыкаваліся масавы распродаж дзяржаўных маёнткаў і перадача іх ва ўдзельнае ведамства, а таксама пераклад дзяржаўных сялян на становішча вайскоўцаў поселян, у заходніх губернях - рэшта ў арэнду абшарнікам. З боку дваранства паступалі прапановы ліквідаваць саслоўе дзяржаўных сялян, перадаўшы казённыя землі ў прыватныя рукі.

Дзяржаўныя сяляне жылі на дзяржаўных землях і плацілі падаткі ў казну. Па дадзеных 1-й рэвізіі (1724), іх налічвалася ў еўрапейскай Расіі і Сібіры 1,049 млн. душ мужчынскай падлогі (гэта значыць 19% усяго земляробчага насельніцтва краіны), па 10-й рэвізіі (1858) - 9,345 млн. (45,2% земляробчага насельніцтва).

Дзяржаўныя сяляне мелі права карыстацца надзелам у памеры 8 дзесяцін на душу ў малазямельных губернях і 15 дзесяцін - у шматзямельных. Фактычныя надзелы былі значна менш: да канца 1830-х гадоў - да 5 дзесяцін у 30 губернях і 1-3 дзесяцін у 13 губернях; напачатку 1840-х гадоў 325 тыс. душ не мелі надзелу.

Асноўная маса дзяржаўных сялян уносіла ў казну грашовы чынш; на тэрыторыі Прыбалтыкі і Царства Польскага казённыя маёнткі здаваліся ў арэнду прыватным уладальнікам і дзяржаўныя сяляне адбывалі пераважна паншчыну; сібірскія ральнічыя сяляне спачатку апрацоўвалі казённую раллю, затым уносілі прадуктовы чынш (пазней грашовы). У 1-й палове XIX стагоддзі чынш вагаўся ад 7 руб.50 коп. да 10 руб. з душы ў год. Па меры павелічэння павіннасцяў удзельных і памешчыцкіх сялян грашовая рэнта дзяржаўных сялян станавілася адносна менш, чым павіннасці іншых катэгорый сялян.

Шмат у чым, становішча дзяржаўных сялян было цяжэй, чым становішча памешчыцкіх сялян. Нават самы жорсткі памешчык, па эканамічных чынніках, быў зацікаўлены ў захаванні жыцця і здароўя сваіх сялян, тады як бяздушная маса дзяржаўных службоўцаў не мела ні наймалога стымулу для літасці казённых сялян, якіх ганялі на самыя цяжкія працы. Напрыклад, падчас пабудовы Санкт-Пецярбурга, велізарны лік дзяржаўных сялян загінула ад непасільнай працы і хваробы.

Дзяржаўныя сяляне былі таксама абавязаны ўносіць грошы на земскія патрэбы; яны плацілі з кожнай душы падаць і адбывалі натуральныя павіннасці (дарожную, падводную, пастойную і інш). За спраўнае нясенне павіннасцяў дзяржаўныя сяляне адказвалі кругавой парукай.

Дзяржаўным сялянам было дазволена весткі раздробны і аптовы гандаль, адкрываць фабрыкі і заводы, валодаць "ненаселенымі" землямі (гэта значыць без прыгонных сялян).

У выніку росту малазямелля і павелічэння павіннасцяў напачатку XIX стагоддзя выявіліся прагрэсавальныя збядненне дзяржаўных сялян. Часцей сталі адбывацца хваляванні дзяржаўных сялян супраць скарачэння надзелаў, цяжары чыншаў і інш. (напрыклад, "Халерныя бунты", "Бульбяныя бунты" 1834 і 1840-41). Пытанне пра змену кіравання дзяржаўнымі сялянамі выклікаў шматлікія праекты.

У 1830-х урад прыступіў да рэформы кіравання дзяржаўнай вёскі. У 1837-41 гадах была праведзена рэформа, распрацаваная П.Д. Кісялёвым: заснавана Міністэрства дзяржаўных маёмасцяў і яго мясцовыя органы, на якія было ўскладзена "апякунства" над дзяржаўнымі сялянамі праз пасродка сельскай абшчыны. Былі ліквідаваны паншчынныя павіннасці дзяржаўных сялян у Літве, Беларусі і на Правабярэжнай Украіне, спынена рэшта дзяржаўных маёнткаў у арэнду, душавы чынш заменены больш раўнамерным зямельна-прамысловым зборам.

Перакананы супернік прыгоннага права, Кісялёў меркаваў, што волю варта ўводзіць паступова, "каб рабства знішчылася самастойна і без узрушэнняў дзяржавы".

Дзяржаўныя сяляне атрымалі самакіраванне і магчымасць вырашаць свае справы ў рамках сельскай абшчыны. Аднак сяляне засталіся прымацаваны да зямлі. Радыкальнае рэфармаванне дзяржаўнай вёскі стала магчымым толькі пасля адмены прыгоннага права. Нягледзячы на паступовасць пераўтварэнняў, яны напіхваліся на супраціў, паколькі памешчыкі асцерагаліся, што празмернае вызваленне дзяржаўных сялян дасць небяспечны прыклад сялянам, якімі валодалі.

Кісялёў намерваўся рэгламентаваць надзелы і павіннасці памешчыцкіх сялян і часткова падпарадкаваць іх Міністэрству дзяржаўных маёмасцяў, але гэта выклікала абурэнне памешчыкаў і не было рэалізавана.

Тым не менш, пры падрыхтоўцы сялянскай рэформы 1861 складальнікі заканадаўства выкарыстоўвалі досвед рэформы Кісялёва, асабліва ў пытаннях арганізацыі сялянскага самакіравання і вызначэнні прававога становішча сялян.

24 лістапада 1866 прыняты закон "Пра пазямельную прыладу дзяржаўных сялян", па якім за сельскімі грамадствамі захоўваліся землі, якія знаходзіліся ў іх карыстанні на правах "валодання" (прамога карыстання). Выкуп надзелаў ва ўласнасць быў рэгламентаваны законам ад 12 чэрвеня 1886. Пры ажыццяўленні гэтых рэформаў надзелы дзяржаўных сялян скараціліся на 10% у цэнтральных губернях, на 44% - у паўночных. Выкупныя плацяжы ўзраслі ў параўнанні з чыншавым падаткам на 45%. Плацяжы павінны былі ўносіцца да 1931.

3) Сацыяльна-эканамічнае становішча ў другой палове XIX ст.

Падарваўшы асновы прыгонніцкай сістэмы гаспадарання, рэформа 1861 г. стварыла ўмовы для пераходу да капіталістычнага спосабу сельскагаспадарчай вытворчасці, які пачаў сцвярджацца ў Беларусі ў 60 - 70-е гады. Важнай асаблівасцю аграрных адносін у беларускім рэгіёне з'яўлялася тое, што больш паловы зямельных угоддзяў прыналежала памешчыкам. У памешчыцкім землеўладанні значнае месца займалі буйныя маёнткі, так званыя латыфундыі. Напрыклад, князю Вітгенштэйну прыналежала каля 1 млн дзесяцін, князю Радзівілу - 150 тыс., графу Патоцкаму - 121,6 тыс. дзесяцін. Паводле ўказаў царскага ўрада, у Заходнім краі не маглі мець зямлю яўрэі, ізноў набываць зямлю памешчыкі-католікі, а сялянам-католікам дазвалялася купляць яе не больш за 60 дзесяцін. У 60 - 70-х гг. захоўвалася ранейшая галіновая структура сельскай гаспадаркі, трохпольная сістэма земляробства і руцінная тэхніка.

Сусветны аграрны крызіс 80 - 90-х гг. вымусіў памешчыкаў перайсці да перабудовы сваіх гаспадарак на капіталістычных пачатках. З'яўленне на сусветным рынку таннага збожжа са ЗША, Аргентыны, Аўстраліі прывяло да падзення коштаў на яго. Шматлікія абшарнікі не маглі канкураваць на рынку збожжа. Гэта прымусіла іх пераарыентоўваць структуру сваіх гаспадарак на развіццё мяса-малочнай жывёлагадоўлі, павялічыць пасевы тэхнічных і кармавых культур, падпіхнула да выкарыстання сельскагаспадарчай тэхнікі і інтэнсіфікацыі сельскагаспадарчай вытворчасці ў цэлым. Адпрацоўвальная сістэма паступова выцяснялася наёмам, але працэс гэты ішоў павольна. Шматлікія памешчыкі выкарыстоўвалі паўпрыгонніцкія формы адпрацовак, сэрвітуты. Адпрацовачная сістэма даўжэй і больш за ўсё захавалася ва ўсходняй частцы Беларусі. Больш капіталізаваннай была Гародзенская губерня, дзе абшарніцкія гаспадаркі вяліся вылучна наёмнай працай.

Развіццё гандлёвага, капіталістычнага земляробства ў сялянскіх гаспадарках ішло павольна. Яно стрымлівалася малазямеллем. Атрыманыя надзелы былі недастатковы для гэтага, а па меры росту насельніцтва яны яшчэ больш памяншаліся. Таму капіталістычнае прадпрымальніцтва ахапіла малаважную заможную частку сялянства, якая складала 8 - 10% сялянскіх двароў. Яна засяродзіла ў сваіх руках большасць земляў якія арандуюцца. Сярэдняя па заможнасці частка сялянства складала каля 30%. Вялікая частка сельскага насельніцтва (каля 60%) змушана была ў пошуках сродкаў да існавання займацца прамысловай дзейнасцю, адыходзіць на заробкі ў прамысловыя раёны Расіі, а таксама эміграваць у ЗША, Канаду, Аргентыну і іншыя краіны.

Развіццё капіталізму ў сельскай гаспадарцы прыводзіла да разарэння сялянства і ўтварэння лішняй рабочай сілы ў вёсцы. У 1890г. у вёсках пяці беларускіх губерній было 1127,7 тыс. Рабочых рук, якія не знаходзілі выкарыстання ў сельскай гаспадарцы. Значная частка лішняга сельскага насельніцтва была занята неземляробчымі промысламі. Збяднелае сялянства з’яўлялася важнейшай крыніцай, у якой магла чэрпаць рэзервы раочай сілы прамысловасць.

Прамысловасць Беларусі ў першыя два пореформенных дзесяцігоддзя развівалася павольна. Большасць прадпрыемстваў заставалася на ўзроўні дробнатаварнай вытворчасці і мануфактуры. У гарадах і мястэчках было засяроджана вялікая колькасць дробных майстэрняў. У іх, як правіла, працаваў сам гаспадар з членамі сям'і і два-тры наёмных працаўніка. Напачатку 60-х гадоў XIX у. у Беларусі было каля 10 тыс. майстэрняў, у якіх працавала 35 тыс. чалавек, у тым ліку 10 тыс. наёмных рабочых. У канцы стагоддзя налічвалася 84 тыс. майстэрняў з агульнай колькасцю занятых 144 тыс. чалавек. Колькасць прамысловых майстэрняў мануфактурнага тыпу з пачатку 60-х па 90-е гады ўзрасло са 127 да 233.

У 80-90-е гады паскорылася развіццё фабрычна-завадской прамысловасці. Колькасць фабрыкаў і заводаў павялічылася з 1860 г. у 15 раз і склала ў канцы XIX ст.1137. Аб'ём вытворчасці на іх вырас у 37 раз, колькасць працоўных - у 9 раз. У 1900 г. удзельная вага фабрычнай прадукцыі склаў 46,8%, мануфактур - да 15%, дробнай прамысловасці - 37,8%. Найболей буйныя фабрыкі знаходзіліся ў гарадах. Аднак 2/3 фабрыкаў і заводаў і амаль палова занятых на іх працоўных былі размешчаны ў вёсцы.

Вялікі ўплыў на гаспадарчае жыццё Беларусі аказала чыгуначнае будаўніцтва. Першай увайшла ў лад у 1862 г. Петебургско-Варшаўская магістраль (беларускі ўчастак ад Гамарні да Парэчча склаў 50 вёрст), у 1866 г. - Рыжска-Арлоўская, у 70-е гады - Маскоўска-Брэсцкая і Либаво-Роменская. У 80-е гг. пачалі дзейнічаць лініі Вільня - Баранавічы - Лунинец; Гомель - Лунинец - Пінск - Жабинка; Баранавічы - Слонім - Ваўкавыск - Беласток. Агульная працягласць чыгунак напачатку XX у. склала 2837 вёрст.

Развіццё прамысловасці садзейнічала росту гарадоў. Асабліва паспяхова развіваліся тыя з іх, што сталі чыгуначнымі вузламі і станцыямі. Па сваёй эканамічнай значнасці статут галоўнага горада Беларусі паступова набываў Мінск, насельніцтва якога ў канцы стагоддзя склала 99,9 тыс. чалавек. У цэлым жа гарадское насельніцтва Беларусі з 1813 па 1897 гг. узрасло з 330 да 648 тыс. чалавек. Каля 500 тыс. чалавек жыло ў той час у мястэчках. Да пачатку ХХ ст. завяршылася фарміраванне ўнутранага рынка, значна ўзрос сталы крамны і крамны гандаль. Паўсталі гандлёвыя аб'яднанні, крэдытныя ўстановы, слоікі і ашчадныя касы. У 80-е гг. у Беларусі працавалі аддзяленні Дзяржаўнага, Сялянскага, Дваранскага банкаў, Мінскі камерцыйны і інш.

З пашырэннем капіталістычных формаў гаспадарання змянялася і структура грамадства. Феадальна-саслоўнае дзяленне губляла сваё значэнне. Ішоў працэс адукацыі новых сацыяльных груп і класаў. У канцы XIX ст. у Беларусі налічвалася больш 400 тыс. працоўных з улікам падзёншчыкаў у сельскай гаспадарцы. З іх 142,8 тыс. працавалі ў прамысловасці і на транспарце. У прафесійным плане сярод працоўных дамінавалі швейнікі, тытуннікі, пекары і інш. Гарадскі пралетарыят папаўняўся, першым чынам, за кошт згалелых мяшчан, рамеснікаў, гандляроў, галоўным чынам яўрэйскай нацыянальнасці.

Вядучую ролю ў сацыяльна-эканамічным жыцці грамадства паступова займаў пласт прадпрымальнікаў. Буржуазія расла за кошт дваранства і купецтва, а таксама мяшчан. Асноўная маса мануфактур і фабрыкаў прыналежала дваранам. Уладальнікамі дробных прадпрыемстваў у гарадах і мястэчках былі звычайна мяшчане, у большасці сваім яўрэйскай нацыянальнасці. У канцы стагоддзя насельніцтва Беларусі па сацыяльна-класавым складзе размяркоўвалася наступным чынам: буйная буржуазія, абшарнікі, вышэйшыя службоўцы складалі 2,3%, сярэдняя заможная буржуазія - 10,4%, дробныя гаспадары - 30,8%, паўпралетарыі і пралетары - 56,5%.

У ходзе развіцця капіталізму разараліся мяшчане-саматужнікі, рамеснікі, дробныя гандляры, якія таксама папаўнялі шэрагі рабочага класа.

Пралетарыят Беларусі папаўняўся і за кошт членаў сямей рабочых - жанчын і падлеткаў, аплата працы якіх была значна меншая, чым у мужчын.

У канцы 19ст. у прамысловасці Беларусі склаліся кадры пастаянных рабочых. У 1900 г. на прадпрыемствах з колькасцю працуючых больш за 50 пастаянныя рабочыя складалі па Гродзенскай губерніі 98%, Віленскай і Віцебскай - 88%, Магілёўскай - 85%, Мінскай - 79%.

Па ступені канцэнтрацыі пралетарыяту Беларусь адставала ад усёй краіны. Фарык і заводаў з колькасцю рабочых больш за 500 чалавек на Беларусі было толькі 9, або 1.1% ад агульнай колькасці прадпрыемстваў.

Распыленасць раочых па дроных прадпрыемствах і нязначная ўдзельная вага рабочых, занятых на буйных фабрыках і заводах, з’ялялася спецыфічнай асаблівасю структуры рабочага класа Беларусі.

К канцу 19ст. асноўная маса рабочых была занята у металаапрацоўчай, вінакурна-гарэлачнай, лесапільнай і дрэваапрацоўчай, запалкавай, шкляной, цагельна-ганчарнай, папярова-кардоннай прамысловасці.

Развіццё прамысловасці і ўздым рабочага руху ў буйных прамысловых цэнтрах Расіі паставілі на чаргу рабочае пытанне. У 1880 - 1890-я гг. урадам прымаецца шэраг заканадаўчых актаў, якія абмяжоўвалі эксплуатацыю фабрычна-заводскіх рабочых. У 1882 г. быў выдадзены закон, які забараняў начную працу на фабрыках дзецям да 12-гадовага ўзросту. У тым жа годзе быў прыняты закон аб увядзенні фабрычнай інспекцыі для нагляду за выкананнем фабрычнага заканадаўства. За ім услед прынялі закон 12 чэрвеня 1884 г. аб школьным навучанні малалетніх, якія працуюць на фабрыках.3 чэрвеня 1885 г. быў выдадзены закон аб забароне начной працы падлеткам (да 17 гадоў) і жанчынам. У 1886 г. быў абмежаваны памер штрафаў і ўводзіліся разліковыя кніжкі, дзе вызначаліся ўмовы найму рабочых. У 1897 г. працягласць працоўнага дня абмяжоўвалася 11,5 гадзінамі. Аднак прынятыя законы асабліва не паўплывалі на становішча рабочых Беларусі. Кантроль за ажыццяўленнем законаў аказаўся вельмі слабым, у дадатак яны не распаўсюджваліся на дробную і рамесніцкую вытворчасць, а буйных прадпрыемстваў на Беларусі было мала.

4) Прамысловасць у XX ст.

Ідучы па сусветным шляху эканамічных пераўтварэнняў, расійскі капіталізм на рубяжы 19 - 20стст. Уступіў у імпералістычную стадыю. Для гэтага этапу капіталізму характэрныя высокая ступень канцэнтрацыі вытворчасці і капіталу і ўзнікненне манапалістычных аб’яднанняў, якія адыгрывалі рашаючую ролю ў гаспадарчым разіцці; зліццё прамысловагаі банкавскага капіталу; вываз капіталу за мяжу; барацьба паміж буйнейшімі капіталістычнымі і асонымі міжнароднымі манаполіямі за перадзел ужо падзеленага свету, што вяло да агрэсіўных захопніцкіх войнаў.

Імпералізм Расіі меў сваі асаблівасці. Тое, што ў Расіі вываз тавараў адыграваў рашаючую ролю ў параўнанні з вывазам капіталу.

Расія ўаходзіла ў стадыю імпералізму ў той час, калі тэмпы яе эканамічнага разіцця былі даволі значнымі. Па агульным колькасным паказчыку сусветнага сукупнага, прыродна-дэмаграфічнага, фінансава-эканамічнага і ваенна-тэхнічнага патэнцыялу яна займала чацвертае места, прычым значна ўступаючы ЗША, Вялікабрытаніі і Германіі. Аднак пры гэтым трэба ўлічваць і тое, што Расія мела перавагу над другімі краінамі ў тым, што яе капіталізм быў адносна маладым і яна валодала багацейшымі радовішчамі ўсіх відаў сыравіны.

Эканоміка Беларусі, якая з’яўлялася часткай народнагаспадарчага комплексу Расіі, развівалася па тых жа эканамічных законах. Да пачатку 20ст. яна ў той ці іншай ступені прайшла стадыю прамысловага капіталізму, а яе прамысловасць была адсталай параўнальна з іншымі рэгіёнамі Расійскай імперыі. Для прамыслоага развіцця Беларусі таксама ылі характэрныя нераўнамернасць і цыклічнасць, але іх праяўленне набывала свае асаблівасці.

Так, на фоне расійскага зацяжнога эканамічнага крызісу 1900 - 1903гг. і дэпрэсіі 1904 - 1908гг. большасць беларускіх прадпрыемстваў пацярпела меньш, чым у целым па Расіі. З другой паловы 1902г. пачалося ажыўленне ў прамыслоаці Беларусі, і ужо у 1903г. агульны аб’ём яе прадукцыі перавысіў узровень 1900г. на 9,4%. З 1904г. у прамысловасці Беларусі наступіла эканамічная дэпрэсія, якая працягвалася да 1907г., хоця ў 1906г. і назіралася некаторае ажыўленне. З 1908г. пачалося пераадоленне дэпрэсіі, перайшоўшае ў эканамічны ўздым, які прцягваўся аж да пачатку першай сусветнай вайны, пры чым сярэднегадавы рост валавой прадукцыі фабрычна-заводскай прамысловасці склаў 13,9% - гэта адзін з самых выокіх паказчыкаў за ўсю гісторыю Беларусі.

Ішоў працэс канцэнтрацыі вытворчасці, выцяснення дробных прадпрыемстваў буйнымі капіталістычнымі фабрыкамі і заводамі.

Склаўшаяся раней галіновая структура прамысловасці Беларусі амаль што захавалася. У 1913г. вядучымі заставаліся харчовая прамысловасць, удзельная вага якой складала 26% ад аб’ёму буйной прамысловасці, лесанарыхтоўкі і сплаў - 16,8%, дрэваапрацоўчая - 16,1%, папяровая - 7%, чыгуначная і рамонтная майстэрні - 5,8%, шкляная - 5,7%, а таксама тэкстыльная, гарбарна-абуткавая, металаапрацоўчая і запалкавая.

У пачатку XX ст. у прамысловасці Беларусі пачалі ўзнікаць манапалістычныя аб’яднанні. Так у 1905г. у Мінску быў створаны камітэт запалкавых фабрыкантаў Заходняга края, які ўстанаўліваў адзіныя манапольныя цэны на рынку, рэгуляваў вытворчасць і продаж запалак. У Віцебску дзейнічаў сіндыкат гаспадароў цагельных заводаў, у Оршы - піваварных заводчыкаў Паўночна-Заходняга края.

Больш таго, беларускія запалкавыя фабрыканты ініцыіравалі аганізацыю ўерасійскага запалкавага сіндыката.

У пачатку XXст. на Беларусі нарастаў працэс акцыяніравання прадпрыемстваў. У 1914 было налічана 34 акцыянерныя прадпрыемствы. Яны атрымлівалі перавагу ў тэмпах павелічэння вытворчасці ў параўнанні з індывідуальнымі капіталістамі. У Мінску ўзнікла шпалерная фабрыка, якая ў 1912г. вырабляла 14,5% ўсіх шпалераў Расіі. Эканамічны ўздым стварыў спрыяльныя ўмовы для замежных інвестыцый. Іншаземны капітал стаў актыўна пранікаць у лесаапрацоўку і іншыя галіны прамысловасці. Буйная нямецкая фірма “Фрыц Шульц" у чатырох маёнтках Бабруйскага павета. У маёнтку Вярхуціна яна пабудавала буйны лесапільна-фанерны завод. Таварыства руска-амерыканскай вытворчасці абутку пабудавала ў Мінску абуткавую фабрыку “Арол". Руска-бельгійскае акцыянернае таварыства пабудавала льнопрадзільную фабрыку “Дзвіна”, аўстрыйскія капіталісты - Высачанскую льнопрадзільную фабрыку, а французскае “Акцыянернае таварыства Баньфуа, Жорж і К" наыло дзве шоўкакруцільныя фабрыкі.

Такім чынам, 1900 - 1913 гг. сталі важным этапам у далейшым прамысловым развіцці Беларусі. Калі ў 1900 г. праысловасць давала толькі 15% ад усяго нацыянальнага даходу, то ў 1913 г. яе доля ўзрасла на 5,4% і ўдзел у даходзе Беларусі стаў набліжацца да памеру ўдзелу ўсёй прамысловасці Расійскай імперыі - 24% у яе нацыянальным даходзе.