Змест

Уводзіны

Аб'яднаныя пад уладай Алега землі заклалі падмурак дзяржаўнага ўтварэння, за якім паступова замацавалася назва Русь. Аслабленне цэнтральнай улады ў часы княжання Ігара і ўзрастанне ролі гандлёвага шляху "з вараг у грэкі" з заняпадам Волжскага гандлёвага шляху ў часы Святаслава, паспрыялі адасабленню часткі беларускіх зямель з цэнтрамі ў Полацку і Тураве. Вынікам міжусобнай барацьбы, у якую быў уцягнуты Полацк, з'явілася часовае вяртанне беларускіх зямель пад уладу Кіева.

Святаслаў увайшоў у гісторыю як выбітны вайскавод, добра вядомы на Захадзе і на Ўсходзе. Ён, па словах летапісца, быў незвычайна цягавіты ў паходах. Непераборлівы ў побыце, ён мог спаць пад голым небам, падклаўшы пад галаву сядло, быў непатрабавальны ў ежы, хуткі і рашучы ў сваіх рухах, нападаў на ворага не нечакана, а папярэдзіўшы яго

У Святаслава Ігаравіча было два галоўных кірункі замежнапалітычнай дзейнасці: усходняе і паўднёва-заходняе. На ўсходзе яго галоўным супернікам быў Хазарскі каганат, на паўднёва- захадзе - Балгарыя.

Дадзенай кантрольнай работай аўтар раскрывае становішча Кіеўскай Русі у часы Святаслава.

1. Кіеўская Русь у часы Святаслава

Пасля смерці Алега кіеўскім князем стаў Ігар. Ён падавіў паўстанне супраць Кіева ў зямлі драўлян, завяршыў пачатае пры Алегу падпарадкаванне і ўключэнне ў склад Старажытнарускай дзяржавы ўлічаў (жылі на Дняпры, на поўдзень ад палян) і ціверцаў (жылі па Днястру да ніжняга цячэння Дуная). У 941 і 944 гадах Ігар зрабіў паходы на Візантыю. Здзяйсняліся таксама марскія паходы ў Закаўказзе, у багатыя краіны Паўднёвага і Заходняга Прыкаспія.

Апошнім актам у дзейнасці Ігара быў яго паход у зямлю драўлян за данінай. Даніна ў той час з’яўлялася асноўнай крыніцай існавання князя і яго дружыны. Сабраўшы вялікую даніну з драўлян, Ігар, падбухтораны сваімі дружыннікамі, вырашыў, што гэтага мала. Ён адпусціў дружыну і з невялікай яе часткай вярнуўся, “желая больша именья”. Гэта выклікала абурэнне ў драўлян. Яны схапілі Ігара каля горада Іскарасцень і казнілі яго, прывязаўшы нагамі да двух сагнутых бяроз, якія, выпраміўшыся, разадралі цела Ігара на дзве часткі.

Пасля гібелі Ігара ад рук драўлян ў 945 г. кіраванне Кіеўскай дзяржавай узначаліла яго жонка Вольга. Жорстка расправіўшыся з драўлянамі, яна ў 947 г. адправілася ў наўгародскія землі ўсталёўваючы на сваім шляху аброк і даніну. Шлях яе на поўнач ляжаў не праз Смаленск, а праз Заходнюю Дзвіну, каля вусця Віцьбы, як вызначаюць даследчыкі ўжо існавала паселішча - старажытны Віцебск, у якім княгіня заснавала пагост - цэнтр збору подаці.

Гады мірнага кіравання Вольгі дазволілі Кіеўскай дзяржаве сабраць сілы для новай барацьбы, якую і распачаў з 964 г. пасталелы сын Ігара Святаслаў, імя якога яскрава сведчыць аб працэсе славянізацыі русі-нарманаў [1, c. 37].

Для вядзення маштабных ваенных дзеянняў Святаславу таксама спатрэбілася наяўнасць ўсіх сіл Русі, якія складалі і ваенныя кантынгенты з беларускіх земляў смаленскіх крывічаў і дрыгавічаў.

Палітычныя інтарэсы Святаслава сутыкнуліся з інтарэсамі Хазарыі, якой плаціў даніну шэраг славянскіх плямёнаў, да ўлады над якімі прэтэндавалі і кіеўскія русы. У гэты час даннікамі хазараў маглі быць таксама і радзімічы з севяранамі. У такім выпадку ўсё сярэдняе Падняпроўе разам з Кіевам знаходзілася пад пагрозай нападу хазараў.

Між тым Хазарыя была фактычна вартаўніком волжскай часткі Волхаўска-Волжскага гандлёвага шляху і сваімі вайсковымі сіламі ахоўвала вялізныя прыкаспійскія прасторы ад нападаў качэўнікаў. Такім чынам палітычныя інтарэсы Русі ў гэтым выпадку супярэчылі эканамічным.

У 965 г. Святаслаў пайшоў на хазар і разбіў іхняе войска на чале з царом, узяўшы крэпасць Саркел, званую русамі Белай Вежай. У наступным годзе ён падпарадкаваў вяцічаў і абклаў іх данінай. Хазарыя, хоць і аднавіла сваю самастойнасць, але ўжо не магла адыгрываць ранейшай ролі на важнейшым гандлёвым шляху. У выніку Волхаўска-Волжскі шлях прыйшоў у заняпад, чаму спрыяла таксама і зніжэнне якасці арабскага серабра.

З гэтага часу спыняецца паступленне куфіцкіх дырхемаў на Русь і, як след, заняпад шведскай Біркі, а разам і звязанае з ім Гнёздаўскае селішча бліз Смаленска. Месца арабскага серабра пачало займаць серабро з Заходняй Еўропы. З гэтага часу галоўнай лініяй камунікацый становіцца шлях "з вараг у грэкі" і асноўныя матэр'яльныя здабыткі гандлю з Міжмор'ем канцэнтруюцца ў Кіеве. Разам з Кіевам ва Ўсходняй Еўропе ўзрастае значэнне іншых буйных славянскіх цэнтраў: Кракава, Прагі і звязаных з імі гарадоў Сярэдняй Германіі.

З перанясеннем асноўнага цяжара гандлю на Дняпроўскі шлях узрасла і роль Полацка, які валодаў выхадам у Балтыйскае мора па Дзвіне, што было нашмат зручнейшым за маршрут праз Ноўгарад па Волхаву. Такім чынам Полацк станавіўся прамым канкурэнтам Ноўгарада на шляху "з вараг у грэкі". Адгалінкаванне шляху на Прыпяць паспрыяла развіццю і гэтага рэгіёна Беларусі, дзе магчыма, у часы Святаслава, улічваючы перэарыентацыю увагі Кіева на паўднёвую частку Дняпроўскага шляху і на Балканы, дрыгавічы з цэнтрам у Туры таксама вярнулі сабе самастойнасць.

У пошуках новых каналаў папаўнення казны Святаслаў распачаў у 967 г. вайну з Балгарыяй, якая была скорана, а сам кіеўскі князь перабраўся ў Пераяславец на Дунаі. У 970-м ім была распачата вайна з Візантыяй, якае склалася для Русі не найлепей і закончылася падпісаннем новай дамовы. У 972 г. пад час вяртання з паходу войска Святаслава трапіла ў засаду печанегаў ля дняпроўскіх парогаў і бвло разбіта, сам князь загінуў.

2. Знешняя палітыка Святаслава

У 964г , як паказвае летапіс, Святаслаў адправіўся ў паход на воку і Волгу, маючы мэтай пакарыць Хазарській каганат.

Паход доўжыўся два гады. На працягу гэтага часу было пераадолены Волжскія булгары і буртасівы (мардва), ясівы і касагівы. Перад рускімі мячамі не выстаялі і магутныя крэпасці Хозарыі - горад Семендзер, размешчаны на беразе Каспійскага мора, горад Саркел, што на Доне, і сталіца каганат Iціль, што ў вусце Волгі.

Ваеннае прысутнасць русічаў на землях Хазарыі настолькі падарвалі сілы гэтай дзяржавы, што аднавіць былую веліч яна не змагла.

Насуперак гучным перамогам Святаслава, мала хто з гісторыкаў ацэньвае яго палітыку Хазарыі станоўча. Хазарскі каганат, нібы шчыт, абараняў рускія зямлі ад набегаў шматлікіх ўсходніх качэўнікаў. З заняпадам Хазарыі качавыя орды двінулі на Русь.

Адваяваны на ўсходзе землі трэба было абараняць, а сіл для таго ў Рускай дзяржавы не хапала. Таму тэрытарыяльныя набыцця Святаслава на кароткі час было страчана.

Не менш маштабным і гэтак жа мала выніковай была кампанія Святаслава на Балканах. Пачатая ў 967 г., яна доўжылася некалькі гадоў і складалася з двух паходаў. Як лічаць гісторыкі, да першага паходу супраць Балгарыі Святаслава захвоціў візантыйскі імператар Нікіфар. Разам з тым многія даследчыкі, прааналізаваўшы ход падзей, прыйшлі да высновы, што Святаслаў меў на Балканах і ўласны інтарэс.

Ажыццяўляючы актыўную наступальную палітыку ў паўднёвым напрамку, ён марыў аб новай вялікакняскай рэзідэнцыі - бліжэй да тэрыторый, на якіх ваяваў.

У 969 - 970 гадах пачынаецца другі паход Святаслава на Дунай, які неўзабаве перарос у руска-візантыйскую вайну. Як паведамляе рускі летапіс, Святаслаў, пераканаўшыся ў малалікасці сваёй лютвы, у развале антывізантыйскай кааліцыі і варожасці печанегаў, накіраваў сваіх амбасадараў да візантыйскага імператара Цімісхію з просьбай пра свет. У ліпені 971 года быў падпісаны мірная дамова. Ён па-рознаму ацэньваўся гісторыкамі. Па ім, мабыць, Русь губляла свае палітычныя пазіцыі на тэрыторыі Візантыі і Балгарыі, але замацоўвала вынікі свайго пасоўвання ў Паўночным Прычарнамор'і, Прыазоўе, Паволжа, у раёнах Ніжняга Падняпроўя, Поднестровья, аж да меж з Балгарыяй [3, c. 57].

Такое развіццё падзей не адказвала знешнепалітычным планам Візантыі, якая сама аддавала перавагу панаваць на Балканах.

Летам 968 г паступіла вестка пра смяротную небяспеку, якая пагражала Кіеву: скарыстаўшыся адсутнасцю вялікага князя і яго жонкі, да рускай сталіцы прыйшлі орды печанегаў і абкружылі яе. Святаслаў вымушаны быў як мага хутчэй вяртацца ў Кіеў. На Дунай ён змог вярнуцца толькі ў 970 г.

Пры адсутнасці Святаслава на Балканах адбыліся істотныя змены: у Візантыі на троне зацвердзіўся новы імператар Ян Цімісхі , які прыбег да ўсіх дыпламатычных мер, каб пераканаць Святаслава адмовіцца ад яго замахаў на Балканы.

Урад Балгарыі заключыў з Візантыяй саюзніцкія пагадненне і пачаў барацьбу супраць рускіх заклад у дунайскі крэпасці. Такім чынам, Святаславу давялося зноў брацца за зброю.

У пачатку паходу Святаслаў пакарыў амаль усю Балгарыю, перайшоў праз Балканскія горы і дайшоў да Фракіі. Аднак ў бітве пад Аркадыполем Святаслаў пацярпеў паражэнне - першае ў жыцці.

Гэта прымусіла яго павярнуць на Дунай і замацавацца ў Дарастолі (цяпер Сілістра ў Балгарыі). Вясной 971 г. сюды падышлі войскі візантыйскага імператара.

Святаслаў са сваёй жонкай апынуўся ў аблозе, якая працягвалася тры месяцы. Нарэшце знясіленыя праціўнікі пагадзіліся на перамовы.

Адбываліся яны на самым высокім узроўні: асабіста сустракаліся рускі князь і візантыйскі імператар Па дамове 971 г. Святаслаў адмаўляўся ад прэтэнзій на візантыйскія ўладанні ў Крыме і на Дунае, візантыйскі імператар абавязваўся прапусціць русічам дадому і надалей ставіцца да іх як да сябрам. У раёне Дняпроўскі парогаў печанегаў перакрылі шлях у Кіеў. Рэальна ацаніўшы суадносіны сіл, Святаслаў адышоў да Білабярэжжа, каб там перазімаваць. У пачатку сакавіка 972 г. князь адправіўся ў Кіеў. І ў парогаў яго атакавалі печанегі. У баі загінула шмат русічаў, таксама і Святаслаў.

Як вядома, падначаленне Паўночнага Прычарнамор'я і раёна ўсходніх гандлёвых шляхоў было ў цэнтры ўвагі яшчэ Алега і асабліва Ігара. Аднак палітыка Святаслава на заваяваных тэрыторыях адрознівалася ад палітыкі яго папярэднікаў. У часы Святаслава русы імкнуліся не проста разбіць суперніка, а замацавацца на заваяваных землях, усталяваць на заваяваных тэрыторыях трывалы парадак, увесці сваю сістэму кіравання. Так, у Хазарыі быў разбураны толькі горад Саркел, іншыя гарады папакутавалі мала. Большасць жыхароў вярнулася ў родныя краі, і з імі быў складзены дамова, вызначаны характар рускай улады. Аналагічную палітыку, мабыць, Святаслаў праводзіў і ў стаўленні ясаў і касогаў.

3. Унутранная палітыка Святаслава

Святаслаў мала клапаціўся аб унутрыдзяржаўныя справы. Спачатку ён даручаў іх маці - княгіні Вользе, а пасля яе смерці, года 969, упаўнаважыў ажыццяўляць вярхоўную ўладу сваіх сыноў, аддаўшы Кіеў Ярополку, Деревлянську зямлю - Алегу , а Ноўгарад - Уладзіміру .

Такім чынам, быў зацверджаны парадак княжага праўлення, які даваў права панаваць на ўсёй тэрыторыі Рускай дзяржавы прадстаўнікам адной дынастыі – Рурыкавічы..

З нязначнымі зменамі гэты парадак праіснаваў некалькі стагоддзяў. Ён не быў якім арыгінальным вынаходствам Святаслава - так паступалі ўсюды ў сярэднявечнай Еўропе.

Сыны Святаслава не пазьбеглі міжкнязеўускіх распрый. Як сведчыць летапіс, барацьба за ўладу паміж Яраполкам і Алегам доўжылася пяць гадоў, часам даходзячы да сапраўднай вайны, у ёй, у рэшце рэшт, абодва злажылі галовы.

У віры тых падзей прымаў удзел і самы Святаслаў сын - Уладзімір Менавіта ён пасля смерці Яраполка зацьвердзіўся ў Кіеве

Заключэнне

Сын Ігара Святаслаў правіў да 972 г. Выдатны палкаводзец і буйны палітычны дзеяч свайго часу, Святаслаў усё жыццё правёў на баявым кані і амаль не ведаў паражэнняў. Пад яго кіраўніцтвам дружыны русаў ваявалі на вялікіх прасторах ад Акі да Каўказа і ад Волгі да Адрыянопаля. Ён, як правіла, не нападаў на ворага знянацку, а папярэджваў яго: “Хочю на вы ити”. Такімі, па словах летапісу, былі і яго воіны.

Ваенныя дзеянні Святаслава пачаліся, паводле рускага летапісу, з яго паходаў на Аку і Волгу ў 964 году. Існуюць розныя падыходы да апісання ваенных дзеянняў князя, але, у любым выпадку, ён разграміў Хазарыю, узяўшы шматлікія гарады каганата: Белую Вежу, Iціль і г.д. Ён разбіў таксама даўніх саюзнікаў Хазарыі - волжскіх балгараў і буртусаў, а на Паўночным Каўказе скарыў ясаў і касогаў.

У выніку паходаў Святаслава на Усход Кіеў падпарадкаваў сабе вяцічаў, Волжскую Балгарыю, разграміў хазарскі каганат, пашырыў і ўмацаваў свае ўладанні на Паўночным Каўказе і ў Крыму. Ажыццяўляў паходы супраць Дунайскай Балгарыі і Візантыі, меў намер стварыць руса-балгарскую дзяржаву перанесці сваю сталіцу на бераг Дуная. Вяртаючыся з паходу, Святаслаў быў забіты на дняпроўскіх парогах печанегамі.

Спіс літаратуры

1. В. Вяргей, І. Ганецкая, М. Гурын. Гісторыя Беларусі (у шасці тамах) Першы том. Мінск, ВП "Экаперспектыва", 2000.

2. Археалогія і нумізматыка Беларусі. Энцыклапедыя. Мінск: "Беларуская энцыклапедыя" імя Патруся Броўкі, 1993.

3. Ягор Новікаў. Ваенная гісторыя беларускіх земляў да канца XII стагоддзя (том 1). Мінск: выд. "І. П. Логвінаў", 2007.

4. Вялікі гістарычны атлас Беларусі (у 3-х тамах). Том 1. Мінск, "Белкараграфія", 2009.